KASTAMONULU ŞÂZΠ(d.?/?-ö.?/?)

divan şairi

Kastamonulu Şâzî, günümüzde Türk edebiyatında yazılmış Maktel-i Hüseyn’lerin bilinen ilk örneğinin şairi olarak bilinmektedir. Hakkında biyografik ve bibliyografik kaynaklarda herhangi bir bilgi mevcut olmayan Şâzî hakkında günümüz araştırmacılarının görüşleri ihtilaflıdır. Bu isimde bir şairin hiç yaşamadığını belirtenler ya da eserin başka şairler tarafından yazıldığını ileri sürenler bulunmaktadır. Özçelik (2008: 68-101) Kastamonulu Şâzî ile ilgili söz konusu tartışmaları çalışmasında bir araya getirmiştir. Onun verdiği bilgilere göre, eserden ilk bahseden Köprülü’dür. Köprülü (1934: 988-1010) mesnevînin adını, yazıldığı yılı ve yeri, manzum olduğunu kısaca belirttikten sonra “Şâdî” veya “Şeyyâd” adlı bir şairin 763’te Kastamonu’da yazıp Kötürüm Bâyezîd’e takdim ettiği bir Dâsitân-ı Maktel-i Hüseyn’den hareketle bu eserin müellifi için de aynı adı zikretmiştir. Ancak yazar, metnin herhangi bir nüshasından söz etmediği gibi, müellifin “Kastamonulu” olduğu iddiasında da bulunmamıştır. Uzunçarşılı (1937: 82), bu Maktel-i Hüseyn’e ilişkin olarak “1361’de Meddâh mahlaslı Mevlevî Yûsuf isminde bir şairin Candar hükümdarı Celâlüddîn Bâyezîd namına şiî ulemadan Ebû Mihnef’ten Maktel-i Hüseynismiyle terceme eylediği manzum mesnevî…” şeklinde bir bilgi vermiştir. Ancak bildirdiği isme nasıl ulaştığı belli değildir. Eserin müellifiyle ilgili bu bilgiyi, kitabının ikinci baskısında “Yûsuf” ismini çıkararak “Meddâh mahlaslı bir zat” (Uzunçarşılı 1969: 103) ibaresiyle yinelemiştir. Mesnevînin müellifinin “Kastamonulu” olduğu iddiasını ilk kez Karahan (1939: 15) gündeme getirmiştir. Nitekim Iréne Melikoff (1966: 134) da şairden “Kastamonulu Şâzî” olarak söz etmek suretiyle Batı dünyasının dikkatine sunmuştur. Ertaylan’a (1946: 105-121) göreyse eserin müellifi “Yûsuf-ı Meddâh”dır.

1973 ve 1974 yıllarında hazırlanan iki mezuniyet tezi (Boztun 1973; Türkay 1974) ile Çelebioğlu’nun doçentlik takdim tezi (1999) gibi çalışmalarla akademik dünyada pekiştirilen “Kastamonulu Şâzî” ismi, daha sonra yazılan bir doktora tezinde (Güder 1997) de kullanılmıştır. Takiben bu mesnevînin bazı değişiklikler içeren farklı bir nüshası “Lût Oğlu Yahyâ” isminde bir müellife nisbetle günümüz harflerine çevrilerek yayımlanmıştır (Ethembabaoğlu 2005). Ardından metnin bir başka nüshası üzerinde yapılan çalışmada mesnevî, yazmaya Âşıkî mahlaslı bir şairin eklediği birkaç şiire istinaden, Âşıkî’ye nisbet edilmiştir (Demirel 2007). Dolayısıyla bu son çalışmalarla Maktel-i Hüseyn’nin şairi olarak iki isim daha gündeme getirilmiştir. Ancak, Türk edebiyatında yazılan ilk Maktel-i Hüseyn’in müellifinin “Kastamonulu Şâzî” olduğu bilgisinin kabulü de yaygın şekilde devam etmiştir. Oysa Özçelik’e göre (2010: 10), eserde müellifin Kastamonulu olduğuna dair bir bilgi yoktur. Kastamonu, sadece bir mısrada manzumenin yazıldığı yer olarak zikredilmiştir. Metni, Yûsuf-ı Meddâh’ın Varka ve Gülşâh’ıyla karşılaştırarak, iki eserde geçen birçok beytin neredeyse aynı olduğunu seçtiği örneklerle ortaya koyan Özçelik (2008: 102-107), benzerliklerden hareketle Türk edebiyatında yazılan ilk Maktel-i Hüseyn’in müellifi olarak Kastomonulu Şâzî’yi değil, Yûsuf-ı Meddâh’ı göstermiştir. 

Yukarıdaki değerlendirmelerin ardından Türk edebiyatının maktel türünde yazılmış ilk eseri kabul edilen Maktel-i Hüseynhakkında şunları söylemek mümkündür. Eser, mesnevî nazım şekliyle ve aruz vezninin fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün kalıbıyla yazılmış 2824 beyitten oluşmuştur. Kerbelâ olayının anlatıldığı manzume, her birine meclis adı verilen on bölümden meydana gelmiştir. Bu meclislerde zaman zaman aynı kalıpla yazılmış gazellere de yer verilen metnin dili sadedir (Özçelik 2008: 31-37). Şairin nasıl bir eğitim aldığına ve sanat anlayışına dair de manzumeden bir bilgi elde edilememiştir. Dolayısıyla Maktel-i Hüseyn’in dil ve üslup özelliklerinden hareketle onun; Arapça ve Farsçaya hakim, ancak yalın ve sanat kaygısından uzak bir dil kullandığını, klasik çizgide kalarak, lirizmi ön planda tutmaya çalıştığını söylemek mümkündür. 

Eserlerinden Örnekler:

Maktel-i Hüseyn’den

Sen bilürsin sırrumuzı yâ İlâhî

Uş sığınduk Hazrete bî-iştibâh

Ne kılalum işbu zâlimler ile

İy kamu âlemlere püşt ü penâh

Sen bilürsin kamu âlem sırrını

Sana ma’lûm ki degül bizde günâh

Bu cemâ’at âsi oldılar kamu

Kasd kıldılar bize iy pâdişâh

İy kamu kalmışlara sen dest-gîr

Kamular dergâhına hâcet-gâh

N’idelüm kıldı vasıyyet ol Resûl

Yohsa kılurdum bunları ben tebâh

Sen cezâ eyle bunlara yâ Ganî

Bunları kıldı kazâ baht-ı siyâh

(…)

Didi dinle eydeyim ruhbân sana

Başuma ne geldügin öndin sona

Benem ol dünyâda çok mihnet gören

Benem ahî ol şehîd-i Kerbelâ

Benem ol ibn-i Resûl-i Kirdigâr

Babam olur ol Aliyy-i Murtazâ

Ol Alîdür kim ana Perverdigâr

Kendü lutfından buyurdı hel etâ

Hem anam Fâtımâdur iy azîz

Dedem adıdur Muhammed Mustafâ

Benem ol mazlûm u maktûl iy kişi

Zulm ile oldum şehîd iy bâ-vefâ

Kaynakça

Boztosun, Dursun (1973). Kastamonulu Şâzi’nin Maktel-i Hüseyin’i (28b-57a) Metin ve İndeks. Mezuniyet Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Çelebioğlu, Amil (1999). Türk Edebiyatında Mesnevi. İstanbul.

Demirel, Özlem (2007). Âşıkî’nin Maktel-i Hüseyin’i Üzerine Bir Dil İncelemesi. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Ethembabaoğlu, Ahmet Mahir (hzl.) (2005). Lut oğlu Yahya, Kerbelâ Destanı (Maktel-i İmâm Hüseyin). İstanbul.

Ertaylan, İsmail Hikmet (1946). “Yusufî-i Meddah Yeni İki Varaka ve Gülşah Nüshası – Hamuş-name – Dasitan-ı İblis-i Aleyhi’l-La’ne ve Maktel-i Hüseyin”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 1 (2): 105-121

.Güder, Nurcan Öznal (1997). Kastamonulu Şâzî, Maktel-i Hüseyn (İnceleme, Metin, Sözlük, Adlar Dizini). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Karahan, Abdulkadir (1939). Anadolu Türk Edebiyatında Maktel-i Hüseyin’ler. Edebiyat Fakültesi Türkoloji Disiplini Mezuniyet Travayı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Köprülüzâde, Mehmed Fuad (1934). “Litterature Turque Othmanli”. Encyclopédie de L’Islam. C. 4. Paris. 988-1010.

Melikoff, Iréne (1966). “Le Drame de Kerbela Dans la Littérature Epique Turque”. Revue des Etudes Islamiques. C. XXXIV. Paris. 134

Özçelik, Kenan (2008). Yûsuf-ı Meddâh ve Maktel-i Hüseyn (İnceleme-Metin-Sözlük). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.

Özçelik, Kenan (2010). “Türk Edebiyatında Yazılmış İlk Maktel-i Hüseyn Kimin Eseridir?” Çeşitli Yönleriyle Kerbela. C. 2. Sivas. 7-17.

Türkay, Yaşar (1974). Kastamonulu Şâzi’nin Maktel-i Hüseyin’i (VII- 28) Trankripsiyon ve İndeks. Mezuniyet Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1937). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri. Ankara: TTK Yay.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1969). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri. Ankara: TTK Yay.

ARAŞ. GÖR. HULUSİ EREN

Özçelik, Kenan (2008). Yûsuf-ı Meddâh ve Maktel-i Hüseyn (İnceleme-Metin-Sözlük).Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi. 195, 282.