Son Osmanlı Mebuslar Meclisi Seçimlerinde Kastamonu / Prof. Dr. M. Serhat YILMAZ

Bilindiği gibi Osmanlı Devleti döneminde dört genel seçim yapılmıştır. Osmanlı Devleti döneminde son seçimler 1919 yılında yapılmıştır. Sivas’ta bulunan Temsil Heyeti tarafından valilikler, belediyeler ve Müdafa-i Hukuk Heyetlerine gelen emirlerden başka İstanbul Hükümeti’nin de seçim isteği üzerine genel seçim hazırlıklarına başlanmıştır.

Bu son Meclis (12 Ocak 1920-18 Mart 1920) tarihleri arasında kısa bir süre görev yapmış ve 28 Ocak 1920 günü tarihi Misâk-ı Millî kararlarını alana meclistir.

Bu dönemde Kastamonu’nun idarî yapılanması şu şekildeydi: Kastamonu Merkez Kazası (Kuzyaka Devrekâni Küre nahiyeleri), İnebolu Kazası (Evrenye, Abana, Çatalzeytin nahiyeleri), Taşköprü Kazası (Gökçeağaç nahiyesi), Cide (Hoşalay nahiyesi), Daday (Azdavay Nahiyesi), Tosya (Kargı Nahiyesi) ve Araç (Boyacıkışla Nahiyesi).

Kastamonu’da seçimler için Ağustos ayının son haftası mahallelerden istenen defterler (seçmen kütükleri) gelmiş Teftiş Heyeti (Seçim Kurulu) Belediye Dairesi’nde ilk toplantısını yaparak kanun ve yönetmelik gereği defterleri incelemiş ve listeler 29 Ağustos 1919’da Nasrullah Kadı Camii’nin kapısında askıya çıkarılmıştır. (“İntihabât”, Açıksöz, Yıl:1, Sayı:11, 31 Ağustos 1335, s.2).

Seçim muamelesi konusunda gerekli hazırlıklar yapılarak gerek merkez kazada gerekse nahiyelerin defterleri tanzim edilmiş nahiyelere ve vilayete takdim edilmiştir. Ayrıca adaylığını açıklayan veya bir teşekkül adına adaylığı açıklanan milletvekili adayları ilan edilmeye başlanmıştır.

Vilayete 9 Ekim 1919 tarihli telgrafla bildirilen Hükümetin milletvekilliği genel seçimleri konusunda yayınladığı seçim kararnamesine göre azami kırk gün içerisinde Meclis-i Millî’nin içtima edeceği belirtilmiştir. Ayrıca seçimlerin başlatılması için bir talimat gelmeden seçimlerin başlatılmaması gerektiği de bildirilmiştir.

19 Ekim 1919 tarihli Açıksöz gazetesinde yer alan bir haberden seçimlerin başlatılması ve çabuk bir şekilde tamamlanması konusunda Dâhiliye Nezareti tarafından emrin vilayete bildirildiği anlaşılmaktadır. (“İntihabâtın Teşrî’i”, Yıl:1, Sayı:17, 19 Teşrin-i evvel 1335, s.4).

Açıksöz gazetesinde Hüsnü Bey seçimler konusunda makaleler kaleme almıştır. Bu makalelerden birisinden şu ifadelerde bulunur: “…artık milletin kendi arzusunu izhar edecek, kendi dediğini yapacak gün geldi. İşte intihabât! Yıllarca ve hatta Meşrutiyet devrinde ilk def’a düşen bir fırsat ortada ne bir İttihatçılar gibi sopayla intihabat yapan bir cemiyet var ne de ortalığı kin ve intikam avâzesiyle velveleye veren bir heyet var. Herkes ve her intihabcı hürdür ve serbesttir. Millet rüştünü bu intihapta her halde ispat etmelidir. Avrupalılar gözlerini dört açmış Türkler ne yapacak diye bize bakıyor. Biz bu intihabda demokrat bir millet olmaya layık olduğumuzu ispat edemezsek emin olunuz bir az lehimizde gibi görünen efkâr-ı cihan çabuk döner ve bize bir daha Türk milleti de bir millettir demez…” (Hüsnü, “İntihabât Başladı”, Açıksöz, Yıl:1, Sayı:17, 19 Teşrin-i evvel 1335, s.1).

Bu seçimde milletvekili adayları kimlerdir?

1919 Meclis-i Mebusân seçimlerinde Kastamonu Livasından seçime katılacak milletvekili adayları dört grupta ele alınabilir.

Bunlar, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti tarafından aday gösterilen kişiler, Millî Kongre tarafından aday gösterilen kişiler, Çiftçi Yurdu yönetimi tarafından aday gösterilen kişiler ve bu ikisi dışında her hangi bir cemiyet veya grup dışında kendi adaylığını açıklayan kimselerdir.

A.Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Kastamonu Merkez Heyeti Adayları

Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Kastamonu Merkez Heyeti tarafından adaylığı kararlaştırılarak Sivas Kongresi Temsil Heyeti’ne sunulan ve heyet tarafından adaylığı tasdik olunan Kastamonu Merkez Livası mebus adaylarının isimleri şunlardır:

1.Malatya Eski Mutasarrıfı Reşid Bey.

2.Adliye Eski Müsteşarı Yusuf Kemal Bey.

3.Hastaneler Eski müfettişi Doktor Suad Bey.

4.İdare Meclisi Eski Başkâtibi Fazlızâde Besim Bey.

B.Çiftçiler Yurdu (Derneği) Adayları

“Kastamonu Çiftçi Yurdu” cemiyeti Tekke Altı denilen mevkide bulunan binasında geçen Perşembe günü resmi açılışı yapılmıştır.

Nurettin Peker tarafından 1919 genel seçimlerinde Kuvva-yı Milliye aleyhinde çalıştığı ifade edilen Çiftçiler Yurdu Derneği tarafından seçilerek milletvekilliği için aday gösterilen kişiler şu isimlerden meydana gelmektedir.

1.Çiftçiler Yurdu ve Kastamonu Millî Anonim Şirketi İdare Meclisi Başkanı, Mekteb-i Mülkiye mezunlarından Salim Efendizâde Şükrü Bey.

2. Belediye eski başkanı ve Çiftçi Yurdu İkinci Başkanı İshakzâde Hacı Necib Efendi.

3.Çiftçi Yurdu Meclis İdare Azası Çavuşzâde Mehmet Efendi

4.Dervişzâde Mehmet Tevfik Efendi

C. Millî Kongre’nin Adayları

Millî Kongre tarafından mebusluğa adaylığı konulan kişiler. İstanbul’da müteşekkil olup Sivas Kongresi’nden başka bulunan Milli Kongre tarafından da milletvekili adayları açıklanmıştır. “…Siyasî fırkalardani millî müessesât-ı ilmiye ve cemiyât-ı Hayriye mümessil ve murahhasları millî kongrede ictima ile vücuda getirilen heyet-i intihabiyece bil-müzakere Esbak Adliye Müsteşarı Yusuf Kemal, Salim Beyzâde Şükrü, Meclis İdare Azasından Hacı Necib Beylerin Kastamonu Livası mebusluğu namzetleri tesbit ile bunu Millî Kongre Kâtib-i Umûmîliğinden” 6 Kasım 1919’da telgraf ile vilayet makamına takdim edilmiş olmakla derhal valilikçe bütün kaymakamlıklara bilgi verilmiştir. (Kastamonu, Yıl:47, Sayı:2326, 10 Teşrin-i sanî 1335, s.1).

D. Bağımsız Adaylar

Kastamonu Livası için kendi adaylığını açıklayanlar ise şu isimlerden oluşmaktadır:

1.Çankırı Mutasarrıfı Ahmet Lütfi Bey

2.Hüdavendigâr Mektupçusu Sadık Vicdanî

3.Beyrut Maarif Müdürü Haşim Efendi

4.Eski Mebus İnebolulu Rüşdü Efendi. (İnebolulu Çolakzâde Mühendis Rüşdü Bey)

5.İnebolu Belediye Başkanı Karagüllezâde Hüseyin Kâşif Efendi

6. Sebilürreşat Sahibi ve Müdürü Eşref Edip Bey

7.Kastamonu Fırkası Erkân-ı Harbiye eski memurlarından 18. Fırka Komutanlığından emekli Erkânı- Harbiye Miralayı Ragıb Kemal Bey

8. Küre Nahiyesi Müdürü Es’ad Bey

9. Bahriye Nezareti Şifre mümeyyizi Nazif Bey.

Açıksöz gazetesinde yer alan bir açıklama gazetenin milletvekilleri hakkında herhangi bir telkinde bulunmadığını göstermektedir. Nitekim duyuru yapmak isteyen ve bu konuda telgraf gönderen Şakir Beye, “Mebus namzetlerini yalnız neşretmekle iktifa ediyoruz. Kimseye iyi veya fena demiyoruz. Şahsiyatla alakadar olmamak programımızın birinci maddesi olduğundan maatteessüf telgrafınızı neşredemeyeceğimizi beyan ederiz”.

Kastamonu Livası milletvekilliği için elimizdeki verilere göre 20 adayın başvuruda bulunduğu anlaşılmaktadır. Kastamonu’da seçim için memurlar arasından görevlendirmeler de yapılmıştır.

Bilindiği üzere bu dönemde seçimler iki dereceli seçim sistemiydi. İkinci seçmenlerin belirlenebilmesi için Kastamonu Merkez Kazasında 21 mahallede seçimler icra edilmiştir. Her mahallenin seçimleri için bir saat tayin olunmuş ve her bir saatte bir mahalle tamamlanmıştır.

29 Ekim 1919 Çarşamba günü akşamı Kastamonu Merkez İlçenin seçimleri son bulmuş ve müntehab-ı saniler tayin edilmişlerdir. Oy sandıkları Teftiş Heyeti ve siyasi fırka temsilcilerinin huzurunda açılarak oylar tasnif edilip sayılmış ve 800’ün üzerinde müntehib-i evvel 96 kişiye oy vermiştir. Kastamonu merkez kazasında oyların çoğunluğunu alan ilk yedi müntehib-i saninin isimleri şunlardır:

Sofuzâde Hoca Tevfik Efendi, Belediye Reisi Hacı Tevfik Bey, Şeyh Ziya Efendi, Hacı Necib Efendi, Eytam Müdürü Hacı Hafız Efendi, Mahzarzâde Mahir Efendi, Fazlızâde Besim Bey.

Nurettin Peker’e göre Kastamonu’da gündüz şenlikler, gece ise fener alayları yapılarak millî seçim kutlanmış ve Kastamonu merkezinde seçimler pek çetin geçmişti.

Kastamonu merkezinde milletvekilliği seçimleri 12 Kasım 1919 tarihinde yapılmıştır. Seçimlerin yapılması için 12 Kasım Çarşamba günü Teftiş Heyetince karar verilmiş ve oy vereceklerin Belediye Dairesi’nde bulunan seçim kurulu huzurunda bulunmaları için merkez ve nahiyelere ait 27 Müntehib-i Sanîye tebliğ ile Valilik tarafından Kastamonu merkez kazasına mülhak nahiyelerin müdürlüklerine merkez Teftiş Heyeti tarafından gerekli duyuru yapılmıştır. (Kastamonu, Yıl:47, Sayı:2326, 10 Teşrin-i sanî 1335, s.1).

Araç ve Taşköprü milletvekilliği seçimleri tamamlanmış Araç’ta bütün müntehib-i saniler oylarını Millî Kongre adaylarına ittifakla vermişlerdir. Taşköprü’de 26 Müntehib-i sanin verdikleri oyların dağılımı örnek olması bakımından aşağıda verilmiştir.

Fazlızâde Besim Bey (26 oy), Yusuf Kemal Bey (24 oy), Mutasarrıf Reşid Bey (22 oy), Suad Bey (21oy), Salim Efendizâde Şükrü Bey (6 oy), Hacı Necib Efendi (3 oy), Ali Kemal Bey (1 oy), Doktor Fuad Bey (1 oy)

Cide, İnebolu, Tosya kazaları müntehib-i sanî seçimleri de bu hafta içerisinde bitirilmiştir. Cide müntehib-i sanîlerinin kullandıkları oylar kâmilen Müdafa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti adaylarına verilmiştir.

Basından derleyebildiğimiz veriler ışığında Kastamonu’da genel seçim sonuçları aşağıda gösterilmiştir. Bu seçimde belirleyebildiğimiz toplam ikici seçmen sayısı (821) kişidir. Bu 821 oyun dağılımı ve seçilen dört mebus aşağıda sırayla verilmiştir.

Adliye Müsteşarı Esbakı Yusuf Kemal (Tengirşek) (118)

Salim Efendizâde Şükrü Bey (111)

Fazlızâde Besim Bey (Mehmet Rasim) (109)

Hastaneler Müfettişi Sabıkı Doktor Suad Bey (Soyer) (104)

İshakzâde Hacı Necib Efendi (79)

Malatya Mutasarrıf Sabıkı Reşid Bey (Şair, Muşlu Müftüzâde Mehmet Reşid) (79)

Bursa Mektupcusu Sadık Vicdanî (47)

Sofuzâde Tevfik Efendi (42)

Defter-i Hakânî Şer’i Memuru Fehmi Efendi (40)

İnebolu Belediye Başkanı Karagüllezâde Hüseyin Kâşif Efendi (27)

Mebus-u Sabık İnebolulu Rüşdü Bey (12)

Tavukçuzâde Ahmet Efendi (11)

Çiftçi Yurdu Meclis İdare Azası

Çavuşzâde Mehmet Efendi (10)

Çankırı Mutasarrıfı Ahmet Lütfi Bey (8)

Hafız Sami Bey (7)

Bahriye Nezareti Şifre Mümeyyizi Nazif Bey (3)

Doktor Fuad Bey (2)

Sebilürreşad Sahibi ve Müdürü Eşref Edip Bey (2)

Dervişzâde Mehmet Tevfik Efendi (3)

Beyrut Maarif Müdürü Haşim Efendi (0)

18.Fırka Komutanlığından emekli Erkânı- Harbiye Miralayı Ragıb Kemal Bey (4)

Ali Kemal Bey (1)

Meclis İdare-i Vilayet Azası Şeyh Ziya Efendi (2)

Yapılan seçimlerde Kastamonu Merkez Sancağı için Yusuf Kemal Bey, Salim Efendizâde Şükrü, Doktor Suad Bey ve Fazlızâde Besim Bey, Çankırı Sancağı için Çankırı Müftüsü Hacı Tevfik Efendi ve Behçet Bey seçimi kazanmışlardır. Eski mutasarrıf Reşid Bey seçimi kaybetmiştir.

Seçilen milletvekilleriyle Açıksöz gazetesi muhabiri tarafından mülakat yapılmıştır. Fazlızâde Besim Bey 1 Ocak 1920 Perşembe günü, Salim Efendizâde Şükrü Bey ise 3 Ocak 1920 Cumartesi günü İnebolu yoluyla meclise katılmak için İstanbul’a gitmişlerdir. (“Mebuslarımız Gittiler”, Açıksöz, Yıl:1, Sayı:28, 4 Kanun-ı sanî 1336, s.2)

---

Yeni Kastamonu